ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΑΜΕΡΙΚΗ: Το “Δεύτερο κύμα” της Αριστεράς και η αντιμετώπιση της Ακροδεξιάς απειλής

«Με βάση αυτά που πετύχαμε, θα επιδιώξουμε να αναλάβουμε έναν ειρηνικό και τακτοποιημένο μετασχηματισμό, ναι, αλλά όχι λιγότερο βαθύ από την Ανεξαρτησία, τη Μεταρρύθμιση και την Επανάσταση· δεν έχουμε κάνει όλη αυτή την προσπάθεια για απλές διακοσμητικές αλλαγές, μακράν, και πολύ λιγότερο να μείνουμε κυρίως σε μια από τα ίδια»,  Αντρές Μανουέλ Λόπες Ομπραδόρ [1]

Πρόσφατα σε κατ’ ιδίαν συνάντησή τους ένας υψηλόβαθμος διπλωμάτης μεγάλης και σημαίνουσας χώρας της Λατινικής Αμερικής εξηγούσε σε ευρωπαίο συνάδελφό του ο οποίος τον ρώτησε αν ευσταθεί πράγματι η άποψη για ένα “δεύτερο κύμα” αριστερών κυβερνήσεων που έρχονται ξανά στην εξουσία στην ήπειρο αυτή, ότι στη Λατινική Αμερική οι λαοί δεν ψηφίζουν υπέρ της μίας ή της άλλης ιδεολογίας αλλά κατά βάση καταψηφίζουν τις κυβερνήσεις που ασκούν την εξουσία είτε αριστερές είτε δεξιές, σε μια προσπάθεια εξωραϊσμού ίσως και απλούστευσης των κοινωνικο-ταξικών επίδικων στις χώρες της περιοχής. Αφορμή για αυτή τη συζήτηση ήταν βέβαια η πρόσφατη πανηγυρική νίκη της Κλαούντια Σέινμπαουμ, διαδόχου του απερχόμενου προέδρου Αντρές Μανουέλ Λόπες Ομπραδόρ (ΑΜΛΟ) και επικεφαλής του αριστερού Κινήματος Εθνικής Αναγέννησης (Morena), στο Μεξικό. Η συνέχιση του αντινεοφιλελεύθερου κοινωνικοοικονομικού εγχειρήματος του  ΑΜΛΟ που φέρει την συμβολική ονομασία «Τέταρτος Μετασχηματισμός» (Cuarta Transformación) είναι κεντρικής σημασίας για την θητεία της. Ωστόσο, η μετάβαση στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, η προώθηση της επιστημονικής έρευνας και εκπαίδευσης και η ανανέωση της στρατηγικής ασφάλειας του Μεξικού και του μεταναστευτικού είναι μερικές προτάσεις που διαφοροποιούν την Sheinbaum από τον προκάτοχό της.

“Τέταρτος Μετασχηματισμός” είναι ο όρος που εισήγαγε ο  ΑΜΛΟ- σε μια προσπάθεια ίσως εύρεσης κάτι ανάλογου με τον νεο-μπολιβαριανισμό του Τσάβες – ώστε να προσδιορίσει ποιοτικά την ιδιαίτερη φάση κοινωνικής αλλαγής στην ιστορία της χώρας του σε συνέχεια της Ανεξαρτησίας, της πολιτικής Μεταρρύθμισης που επέφερε ο εμφύλιος του 1850 και της Επανάστασης των Βίλλια-Ζαπάτα του 1910.

Από την «ροζ παλίρροια» στο «συντηρητικό κύμα»

Ως “ροζ παλίρροια” (ισπανικά: marea rosa) κατοχυρώθηκε στην πολιτική ανάλυση να ονομάζεται η στροφή προς τα αριστερά (giro a la izquierda), εκείνο το πολιτικό κύμα που έφερε στην εξουσία τις αριστερές κυβερνήσεις στη Λατινική Αμερική στα τέλη του 20ου και τις αρχές του 21ου αιώνα με κόμματα-μέλη του Φόρουμ του Σάο Πάολο, της διάσκεψης των αριστερών πολιτικών κομμάτων και κοινωνικών κινημάτων και οργανώσεων με επίκεντρο την απόρριψη της λεγόμενης “Συναίνεσης της Ουάσιγκτον” και την απόρριψη του κυρίαρχου νεοφιλελεύθερου μοντέλου που επιβλήθηκε με ποικίλους τρόπους, ενώ ορισμένες κυβερνήσεις αυτού του κύματος όπως αυτές της Αργεντινής, της Βραζιλίας και της Βενεζουέλας, έχουν χαρακτηριστεί κατά καιρούς ως «αντιαμερικανικές» και συλλήβδην “αυταρχικές” και “λαϊκιστικές”. Σε μια κίνηση προς πιο οικονομικά προοδευτικές ή κοινωνικές προοδευτικές πολιτικές στην ευρύτερη περιοχή σηματοδότησαν μια πορεία τουλάχιστον ρητορικά προς ένα “σοσιαλισμό του 21ου αιώνα” (Ούγκο Τσάβες), στον πυρήνα του οποίου όμως βρίσκονταν έντονα τα στοιχεία ενός παραδοσιακού κρατισμού “κλασικής οικονομίας των υδρογονανθράκων” όπως στη Βενεζουέλα ή οικονομικού προστατευτισμού και συντεχνιασμού όπως στην Αργεντινή.

Το “πρώτο αυτό αριστερό κύμα” που ξεκίνησε στα τέλη του 1990 και αρχές του 2000 – ακολούθησε ένα “συντηρητικό κύμα”, ένα πολιτικό φαινόμενο που εμφανίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του 2010, ως άμεση αντίδραση στις παραπάνω πολιτικές και όχι άδικα θεωρήθηκε “νεοσυντηρητική παλινόρθωση”. Αχίλλειος πτέρνα της απώλειας της όποιας πολιτικής ηγεμονίας κατέκτησε η Αριστερά δεν είναι τίποτα άλλο παρά η διαφθορά -αν και όχι μεγαλύτερη από αυτή των συντηρητικών προκατόχων και ο αυταρχικός λαϊκισμός που στην περίπτωση π.χ. της Νικαράγουας έχει λάβει εκφυλιστικά χαρακτηριστικά.

Αναζωπύρωση

 Μια αναζωπύρωση της “αριστερής παλίρροιας” ως ένα “δεύτερο κύμα” πλέον, ξεκίνησε με εκλογική επικράτηση αριστερών και προοδευτικών κυβερνήσεων εκ νέου από το Μεξικό το 2018 και την Αργεντινή το 2019, και καθιερώθηκε περαιτέρω από τη Βολιβία το 2020, μαζί με το Περού, την Ονδούρα και τη Χιλή το 2021, και στη συνέχεια την Κολομβία και τη Βραζιλία το 2022, με την Κολομβία να εκλέγει τον Γουστάβο Πέτρο ως πρώτο αριστερό πρόεδρο στην ιστορία της αλλά και ως αποτέλεσμα της επανεμφάνισης δημοκρατικών και ριζοσπαστικών κοινωνικών κινημάτων διαμαρτυρίας ως αποτέλεσμα των κρίσεων που επέφερε η πανδημία, όπως στην περίπτωση της Χιλής με τον νεαρό Πρόεδρο Μπόριτς και της Κολομβίας. Στην Κολομβία ειδικότερα η αρχική Συμφωνία Ειρήνης της Αβάνα οδήγησε σε μια συνολική αντίληψη της λεγόμενης “ολικής Ειρήνης” (Paz total) που άνοιξε το δρόμο προς τον Πρόεδρο Πέτρο. Το 2023 επίσης, ο κεντροαριστερός Μπρερνάρδο Αρεβάλο εξασφάλισε μια αιφνιδιαστική νίκη στη Γουατεμάλα, ενώ φέτος τον Ιούνιο του 2024, η Κλαούντια Σεινμπάουμ επισφράγισε αυτή την πορεία.

Την ίδια στιγμή όμως η εμφάνιση επιθετικών κινημάτων της ακροδεξιάς όπως αυτή του Μιλέυ στην Αργεντινή και του Μπολσονάρο στη Βραζίλία και των ποικίλων οπαδών τους ανά χώρα, δημιουργούν δύο αντίπαλα στρατόπεδα και δύο ανταγωνιστικά πολιτικά υποδείγματα αντίστοιχα, στην πολύπαθη νοτιοαμερικανική ήπειρο.

Όμως και εντός της ευρύτερης Αριστεράς και του “προοδευτισμού” δημιουργούνται δύο αντίπαλες στρατηγικές στη φάση της μετάβασης από ιδεολογικοπολιτικά αφηγήματα του “πρώτου κύματος” προς τις νέες πολιτικές αυτού του “δεύτερου κύματος” στο επίκεντρο του οποίου βρίσκονται αιτήματα θεσμικής ενδυνάμωσης (insitutional consolidation) ψηφιακού μετασχηματισμού με κοινωνικό πρόσημο και ενεργειακής μετάβασης με σαφή τη διατήρηση των δημόσιων και κοινών αγαθών (ideology of commons). Μέρος αυτής της αντιπαλότητας επίσης είναι και η υπέρβαση του παραδοσιοκρατικού αρχηγισμού με λαϊκιστικά χαρακτηριστικά (τύπου caudillismo) με σύγχρονα πολιτικά υποδείγματα και σε ένα τέτοια πλαίσιο θα πρέπει να ερμηνευθεί η πρόσφατη “πραξικόπηματική” απόπειρα στη Βολιβία και η αντιπαλότητα μεταξύ του Έβο Μοράλες και του Άρτσες, ενώ και ο Πρόεδρος Μπόριτς συναντά ανοικτή δυσπιστία από τον κυβερνητικό εταίρο του, το ΚΚ Χιλής, θεωρώντας ότι έχει υιοθετήσει περισσότερο “σοσιαλδημοκρατικές-ρεφορμιστικές πολιτικές”.

Ένα είδος “εφαρμοσμένου μετανεοφιλελευθερισμού” σήμερα είναι αυτό που θα χαρακτηρίζαμε ως το βασικό στοιχείο του δεύτερου αυτού κύματος, έχοντας ως στόχο να δημιουργήσει ένα εναλλακτικό προς το επί πολλές δεκαετίες νεοφιλελεύθερο υπόδειγμα.

Το σύγχρονο διακύβευμα

Η επικράτηση ή όχι της επιθετικής ακροδεξιάς, ως έκφρασης της πιο αυταρχικής εκδοχής διακυβέρνησης του νεοφιλελευθερισμού, που δεν μπορεί όμως πλέον να επιβληθεί με στρατιωτικά πραξικοπήματα σαν αυτά του 20ου αιώνα, σχετίζεται άμεσα με την επικράτηση ή όχι του Τραμπ στο Βόρειο ημισφαίριο, καθώς όλοι παρακολουθούν με κομμένη την ανάσα τι θα συμβεί το Νοέμβριο στις ΗΠΑ.

Το σύγχρονο διακύβευμα στη Λατινική Αμερική δεν είναι αν θα αποτελέσει ένα “πρότυπο εργαστήριο σοσιαλιστικού μετασχηματισμού” αλλά αν πραγματικά μπορεί να μπει στην πρωτοπορία καινοτόμων και κοινωνικά δίκαιων πολιτικών στον «Παγκόσμιο Νότο», ως αποτέλεσμα των οποίων θα δοθεί η δυνατότητα στην ήπειρο να συμμετάσχει ισότιμα και προς όφελος των λαών της στον παγκόσμιο καταμερισμό πλούτου τον 21ο αιώνα. Ειδάλλως θα αποτελέσει μια μεγάλη μήτρα μεταναστευτικών ρευμάτων, όπως η Αφρική.

Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι στα δύο αυτά “κύματα” πολιτικών μετασχηματισμών, συναντούμε πρώην αντάρτες του 1960-70 που σταδιακά μετεξελίχθηκαν σε “ιδρυτικούς πατέρες” της προσπάθειας θεσμικής ολοκλήρωσης του κοινωνικο-δημοκρατικού μοντέλου, όπως ο Λούλα, ο Μουχίκα, η Ρούσεφ και ο Πέτρο. Τώρα όμως ήλθε η ώρα των ριζοσπαστών μεταρρυθμιστών-τεχνοκρατών όπως η Σέινμπαουμ…Την ώρα που γράφονταν αυτές οι γραμμές, ο πρόεδρος Μαδούρο ανακοίνωνε τη νέα του επικράτηση στις εκλογές της Βενεζουέλα, ενώ ο πρόεδρος Μπόριτς της Χιλής, εξέφραζε τη δυσπιστία του για το αποτέλεσμα…

Σημείωση:

1.         https://www.bbc.com/mundo/noticias-america-latina-45712329  AMLO presidente: ¿qué es la “Cuarta Transformación” que propone Andrés Manuel López Obrador para México?