Στέφανος Κακλαμάνης (επιμ.), «Η “φύση των πραμάτω”: από τη γένεση στη διάχυση και την πρόσληψη του Ερωτόκριτου», Στέγη Βιτσέντζος Κορνάρος, 2023
Ο «Ερωτόκριτος» εκφράζει χωρίς την παραμικρή αμφιβολία την πιο θαλερή ώρα στη λογοτεχνία της κρητικής αναγέννησης. Γραμμένος στην πρώτη δεκαετία του 17ου αιώνα και δημοσιευμένος στη Βενετία το 1713, έρχεται να συγκεράσει και να ταιριάξει ιδανικά τις δυτικές του επιρροές με την τοπική παράδοση, σ’ ένα κράμα που οδηγεί μακριά από τον μεσαιωνικό κόσμο, σε μιαν αναντίρρητα νέα εποχή. Το μήνυμα του έμμετρου μυθιστορήματος του Βιτσέντζου Κορνάρου, που γεννήθηκε το 1613 (ή 1614) στην περιοχή της Σητείας, κι έπλασε τον Ερωτόκριτο σε ώριμη ηλικία (το έργο της νιότης του είναι η «Θυσία του Αβραάμ»), είναι ένα: η αγάπη πριν και πάνω απ’ όλα.
Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα συναντιούνται για να μη χωρίσουν ποτέ: θα παλέψουν με όλες τους δυνάμεις εναντίον όσων εχθρεύονται τον έρωτά τους και παρά τις μύριες όσες δυσκολίες που θα χρειαστεί να αντιμετωπίσουν, θα βγουν στο τέλος θριαμβευτές, κερδίζοντας πέρα ως πέρα το στοίχημά τους. Το κείμενο του Ερωτόκριτου κέρδισε μέσα στους αιώνες το δικό του στοίχημα: διαβάστηκε κι αγαπήθηκε όσο κανένα άλλο κείμενο της νεοελληνικής λογοτεχνίας ενώ ο πρωταγωνιστής του έγινε λαϊκός ήρωας ισάξιος του Μεγαλέξανδρου και του Διγενή Ακρίτα.
Η Κρήτη του 16ου αιώνα
Ο Κορνάρος βγαίνει από το λογοτεχνικό περιβάλλον της δυτικοθρεμμένης (λόγω της βενετικής κυριαρχίας) Κρήτης του 16ου αιώνα: Τζάνες Βεντράμος, Μάρκος Δεφαράνας, Μαρίνος Φαλιέρος, Μπεργαδής, Στέφανος Σαχλίκης, Γεώργιος Χούμνος, Εμμανουήλ Γεωργιλάς, Τζάνες Κορωναίος, Γεώργιος Χορτάτσης, Ιωάννης Ανδρέας Τρώιλος. Τα ευρωπαϊκά πρότυπα του έργου του, όπως κατ’ επανάληψη έχουν εντοπιστεί από τους ερευνητές, βρίσκονται και πάλι στον 16ο αιώνα και στη γραμμή του ιπποτικού μυθιστορήματος – και δεν είναι άλλα από τον Μαινόμενο Ορλάνδο του Αριόστο, την Ελευθερωμένη Ιερουσαλήμ του Τάσσο και τον Δον Κιχώτη του Θερβάντες. Εκείνο που μετράει περισσότερο, παρόλα αυτά, στον Ερωτόκριτο είναι η οργανική αφομοίωση των επιδράσεων τις οποίες έχει δεχτεί (ας συνυπολογίσουμε εν προκειμένω και το μπαρόκ ιταλικό θέατρο), σε συνδυασμό με τη στροφή του προς το κρητικό ιδίωμα, το οποίο για πρώτη φορά εισάγει συστηματικά στη λογοτεχνική γλώσσα του τόπου του και της εποχής του.
Η αισθηματική ένταση του Ερωτόκριτου, σφυρηλατημένη σοφά και από τους εκπληκτικά ζωηρούς διαλόγους του (προέκταση και ενίσχυση ενός στοιχείου του βυζαντινού έμμετρου μυθιστορήματος), σηματοδοτεί την έξοδο από την αδιαφάνεια της κοινότητας, εγκαινιάζοντας την πορεία προς τη δημόσια αποκάλυψη του μεμονωμένου προσώπου και του ατόμου.
Τα χαρακτηριστικά του έργου και η διάδοσή του
Στον ανά χείρας τόμο περιλαμβάνονται τα πρακτικά διεθνούς συνεδρίου που πραγματοποιήθηκε στη Σητεία στις 22-24 Ιουλίου 2022. Περιέχει δεκαεπτά μελέτες ερευνητών του Ερωτόκριτου, όπου συναντιούνται οι παλαιότερες και οι νεότερες γενιές της φιλολογίας και της κριτικής, αναπτύσσοντας έναν συστηματικό διάλογο μεταξύ τους. Προτάσσονται τα χαιρετιστήρια κείμενα της Προέδρου της Δημοκρατίας Κατερίνας Σακελλαροπούλου και της Αλίκης και του Γιώργου Γαλανάκη. Ο «Ερωτόκριτος» υπήρξε και παραμένει μέχρι και τις ημέρες ένα έργο ανοιχτό σε πλήθος ερμηνειών, κάτι που προδίδει αμέσως, όπως το είδαμε και προεισαγωγικά, τόσο την πολυστρωματική του διάρθρωση όσο και την πολλαπλότητα των παραμέτρων οι οποίες το συναποτελούν. Υπό αυτή την έννοια, δεν συζητάμε μόνο για τη ναυαρχίδα του έρωτα η οποία το καθοδηγεί, αλλά και για τους άρρηκτους δεσμούς της φιλίας (της «φιλιάς») οι οποίες το συνέχουν – επίσης για την τόλμη και την ανδρεία των ιπποτικών αγώνων, για τις μορφές του πολέμου που ξεπηδούν από τους στίχους του, καθώς και για την κοσμοθεωρητική του στάση. Παρά τις σκληρές περιπέτειες που αναγκάζονται να υπομείνουν οι ήρωες, κατορθώνουν να φτάσουν στο τέρμα αλώβητοι, με τον έρωτα και την αγάπη να ανεβαίνουν στον ουρανό των υψηλών πλατωνικών ιδεών. ‘Όσο για τις πηγές, τα είδη με τα οποία συνομιλεί και τεχνικές τις οποίες χρησιμοποιεί ο «Ερωτόκριτος», το φάσμα είναι πολύ πλατύ: από τις σχέσεις με τα έμμετρα βυζαντινά μυθιστορήματα και με την παράδοση του ποιμενικού είδους μέχρι τις υπόγειες επαφές με τα χριστιανικά κείμενα και με τα φανιαριώτικα αστικά στιχουργήματα και τραγούδια.
Πλατύ είναι και το πεδίο της ανταπόκρισης που έχει βρει ο «Ερωτόκριτος»: ο Σεφέρης, όταν εντοπίζει τη συνάντηση στο πνεύμα του της κρητικής αναγέννησης με την ευρωπαϊκή και την ιταλική εκδοχή της, οι ρουμανικές, οι γαλλικές και οι ιταλικές μεταφράσεις, η συνεύρεση με το νεοελληνικό θέατρο και τον Σπύρο Ευαγγελάτο (στον τόμο συμμετέχουν οι Στέφανος Κακλαμάνης, Βασίλης Παπαδόπουλος, Γιάννης Κιουρτσάκης, Ulrich Moennig, Παναγιώτα Βασιλάκη, Έρρικα Ανδρουλάκη, Μαρία Χριστιάνα Πάσσου, Μαρία Δωροσθένους-Μπαλάφα, Δημήτρης Παραδουλάκης, Tudur Dinu, Νίκος Μαυρέλος, Γιάννης Ξούριας, Ευριπίδης Γαραντούδης, Κωνσταντίνος Μπόμπας, Cristiani Luciani, Αθανάσιος Λαγκότης και Σταματία Λαουτζή).
Πολιτικές και πολιτισμικές ωσμώσεις
Θέλω να τονίσω, κλείνοντας, την κρίσιμη συμμετοχή στη διοργάνωση του συνεδρίου και στη συγκρότηση του τόμου του Στέφανου Κακλαμάνη, καθηγητή Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και ακούραστου ερευνητή της δημώδους υστεροβυζαντινής και μεταβυζαντινής λογοτεχνίας, υπενθυμίζοντας με την ευκαιρία την ανθολογία «Η κρητική ποίηση στα χρόνια της Αναγέννησης (14ος-17ος αιώνας)», που κυκλοφόρησε το 2020 από τις εκδόσεις του Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ). Ο Κακλαμάνης εντάσσει στην εισαγωγή της ανθολογίας του την κρητική ποίηση στην πολιτική ιστορία και στον πολιτισμό της βενετσιάνικης Κρήτης, που ξεκινάει από τον πρώιμο 13ο αιώνα και προχωρεί μέχρι βαθιά μέσα στον 17ο αιώνα. Για να καταλάβουμε το κλίμα, αρκεί να πω ότι ο Κακλαμάνης αποφεύγει συστηματικά να μιλήσει για Ενετοκρατία. Αν Βενετοί και Κρητικοί συγκρούονται στα πρώτα στάδια στο πλαίσιο ενός καθεστώτος που προϋποθέτει κάθετες σχέσεις (σχέσεις υποταγής και κυριαρχίας), με τους Κρητικούς να αντιστέκονται στον σιδερένιο νόμο της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας ως θεματοφύλακες της χαμένης βυζαντινής παράδοσης, οι εξελίξεις των επόμενων αιώνων θα φέρουν κοντά τις δύο κοινότητες της μεγαλονήσου (όχι, πάντως, πως εξαιτίας αυτού θα εξαφανιστούν οι κοινωνικές αντιθέσεις και οι ταξικές διαφορές), μεταβάλλοντας την πολιτική ιστορία σε ιστορία των διεθνών σχέσεων: αντί για την εχθρότητα μεταξύ Βενετών και υπερασπιστών της βυζαντινής κληρονομιάς, η ομοψυχία Κρητικών και Βενετσιάνων μπροστά τον οθωμανικό κίνδυνο και η συνακόλουθη εμπλοκή της Ευρώπης υπέρ του κρητοβενετικού πόλου. Και από τις πολιτικές στις πολιτισμικές ωσμώσεις σε όλα τα επίπεδα: από τη νομοθεσία, την αρχιτεκτονική, τη ρυμοτομία, την τυπογραφία, το εμπόριο και τη ναυτοσύνη μέχρι την ποίηση, το θέατρο και γενικότερα τη λογιοσύνη. Αυτός είναι ο ο περίγυρος της πολιτικής και της κουλτούρας εντός του οποίου πρέπει να τοποθετήσουμε όσα είδαμε πρωτύτερα για να καταλάβουμε καλύτερα τόσο τον Ερωτόκριτο όσο και τον δημιουργό του.
Apsny News
