Ο Μιχάλης Σαμπατακάκης για την ιστορία του αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήματος

Περιοδική έκδοση με θέμα τις φοιτητές εκλογές. Δεκέμβριος 1972. Τεκμήριο στα ΑΣΚΙ.

Πολιτική του «Δημοκρατία στα πανεπιστήμια» με φόντο το «Δημοκρατία στην Ελλάδα»

Στο αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα συμμετείχαν νέες και νέοι που δεν ήταν ενήλικες πριν τη δικτατορία. Μπήκαμε στο πανεπιστήμιο από το 1967 και μετά. Αυτό σημαίνει ότι δεν είχαμε ενεργό συμμετοχή στην πολιτική πριν τη δικτατορία. Άρα ξεκινάμε τη σχέση μας με τη δικτατορία και την πολιτική μην έχοντας σχέση με πολιτικές οργανώσεις (κάποιοι λίγοι είχαμε). Προσωπικά, 19 χρόνων το 1968, ήρθα σε επαφή με το ΚΚΕ Εσωτερικού. Είναι εξαίρεση όμως αυτό, και τη σχέση μου με το φοιτητικό κίνημα δεν την απέκτησα μέσω του ΚΚΕ Εσωτερικού. Το φοιτητικό κίνημα το ανακάλυψα ως φοιτητής.

Οι παράνομες οργανώσεις νεολαίας

Στις παράνομες πολιτικές οργανώσεις νεολαίας που δρουν στα πρώτα χρόνια της δικτατορίας μέχρι το 1970, με πιο σημαντική τον Ρήγα, συμμετέχουν κυρίως Λαμπράκηδες. Τα μέλη τους δεν συμμετείχαν μετά στο μαζικό αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα, αφού ηλικιακά ήταν μεγαλύτεροι και άλλωστε οι περισσότεροι ήταν στη φυλακή. Είναι φοιτητές, κάνουν γενναία αντίσταση στην πιο σκληρή περίοδο της δικτατορίας, ανεβάζουν το ηθικό μας, είναι σημαντικό μέρος του αντιδικτατορικού κινήματος, αλλά δεν είναι το μαζικό αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα που ξεκίνησε στα τέλη του 1971 και κορυφώθηκε με το Πολυτεχνείο. Τέλος του 1970 είναι η τελευταία δίκη του Ρήγα και το 1971 είναι η έναρξη της «φιλελευθεροποίησης» του καθεστώτος. Το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα εμφανίζεται σε νέες πολιτικές συνθήκες στην Ελλάδα. Είναι την περίοδο όπου η δικτατορία, για δικούς της λόγους επιβίωσης, αναζητά νέα προσωπεία…

Οι αριστερές φοιτητικές παρέες στη δικτατορία

Από το 1967, λοιπόν, δημιουργούνται παρέες καινούργιων φοιτητών που δεν συμμετείχαν πριν στους Λαμπράκηδες. Είναι αριστεροί (σχεδόν όλοι). Συζητούν πολιτική, φιλοσοφία και τέχνη, αλλά δεν έχουν άμεση πολιτική δράση. Δεν ρίχνουν προκηρύξεις και δεν έχουν κάποια άλλη μορφή άμεσης πολιτικής παρέμβασης. Κάνουν ομάδες αυτογνωσίας, συζητούν σε σπίτια, διαβάζουν μαρξισμό, βρίσκονται σε μαζικότερη μορφή κυρίως σε κινηματογραφικές προβολές. Βρίσκονται σε ταβέρνες, κουβεντιάζουν και τραγουδούν. Είναι επηρεασμένοι από το γεγονός ότι η γενιά τους σε Ευρώπη και Αμερική είναι εξεγερμένη: ο γαλλικός Μάης, η Άνοιξη της Πράγας (που μας χώρισε βαριά), το Βιετνάμ, το αντιπολεμικό κίνημα στην Αμερική, το Γούντστοκ. Είναι λοιπόν νέοι, ανέντακτοι, σε παρέες ανά σχολές – όχι όμως άγνωστες μεταξύ του – λόγω του κινηματογράφου και της ταβέρνας. Στο πλάι υπάρχουν οργανώσεις, αλλά δεν εμπλέκονται άμεσα, είναι μια παράλληλη ιστορία οι οργανώσεις. Η γενιά μου τους θαυμάζει. Θεωρεί ήρωες τα κλιμάκια του Ρήγα που είχαν βασανιστεί στη Μπουμπουλίνας, έκαναν ηρωικές απολογίες στα στρατοδικεία, είχαν φάει ισόβια. Κράτησαν τη φλόγα της Δημοκρατίας αναμμένη… Η Αριστερά στη δική μου γενιά, είχε σαφή στόχο: οργανώνουμε και αναπτύσσουμε μαζικό φοιτητικό κίνημα.

Φοιτητικές Επιτροπές Αγώνα: η ψυχή του αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήματος

Το 1971, όπου οι καινούργιες φοιτητικές παρέες έχουν πια αναπτύξει βαθύτερες σχέσεις εμπιστοσύνης μεταξύ τους, αρχίζει να χαλαρώνει λίγο η δικτατορία. Έτσι, από τον Νοέμβρη του 1971 οι παρέες των σχολών μετατρέπονται σε Φοιτητικές Επιτροπές Αγώνα, ΦΕΑ δηλαδή, που ήταν η βασική μορφή αυτοοργάνωσης του φοιτητικού κινήματος.

Προσωπικά συνέβαλα στη δημιουργία δύο ΦΕΑ: Της ΦΕΑ Ιατρικής και της ΦΕΑ Οδοντιατρικής. Στην Ιατρική έγινε κάτι απλό: επειδή είχα χάσει έτος, είχα δύο παρέες, μια από το έτος όπου μπήκα και μία από το έτος που βρήκα. Ήταν δύο ξεχωριστές παρέες. Βρεθήκαμε όλοι μαζί σ΄ ένα σπίτι, για να κουβεντιάσουμε όχι φιλοσοφία και τέχνη, αλλά το τι θα κάνουμε στη σχολή. Έτσι δημιουργήθηκε η ΦΕΑ Ιατρικής, τον Νοέμβρη του 1971. Τόσο απλά. Και τι κάνουμε λοιπόν στην Ιατρική; Κάνουμε «ντου» σ’ ένα αμφιθέατρο. Είχαμε απογευματινό μάθημα και ενώ θα ήταν διακόσιοι με τριακόσιους φοιτητές, θα σηκωθώ και θα πω «τι γίνεται δω πέρα; Γιατί δεν γίνονται εκλογές στα πανεπιστήμια»; Το είπα, έγινε χαμός, της κακομοίρας, και την επόμενη μέρα ήταν πια υπαρκτό το φοιτητικό κίνημα στην Ιατρική. Υπήρχαν διακόσιοι φοιτητές οι οποίοι ήδη είχαν συμμετάσχει. Με παρόμοιο τρόπο έγινε και στη Νομική και στο Πολυτεχνείο (οι τρεις πρώτες ΦΕΑ που είχαν φτιαχτεί). Κάπως έτσι μετά από λίγο συνέβαλα στη δημιουργία της ΦΕΑ Οδοντιατρικής, και τότε περίπου φτιάχτηκε και η ΦΕΑ Φιλοσοφικής. Έτσι ξεκίνησε το μαζικό φοιτητικό κίνημα. Από τότε, μέρα παρά μέρα, είχαμε συγκεντρώσεις στις σχολές. Οι είκοσι που είχαμε μαζευτεί σ΄ ένα σπίτι ξαναμαζευόμασταν και την επόμενη είχαμε συγκέντρωση έξω απ’ το Φυσιολογείο στο προαύλιο της Ιατρικής.

-Ποιος θα μιλήσει;

-Ο τάδε.

-Και τι θα πει;

-Αυτά.

Κάθε μέρα ή μέρα παρά μέρα! Επί ώρες. Αυτή λοιπόν είναι μια ιστορία φοιτητών, οι οποίοι ξεκίνησαν ως παρέες και συνέχισαν ως ΦΕΑ και φοιτητικό κίνημα.

Από τις αρχές του 1972 συγκροτείται το Διασχολικό των ΦΕΑ. Είναι το Συντονιστικό του Φοιτητικού Κινήματος, στο οποίο συμμετέχουμε ένας ή δύο από κάθε σχολή. Πρώτη ενέργεια τον Φεβρουάριο – Μάρτιο του 1972 η οργάνωση μαζικών προσφυγών στα Πρωτοδικεία, ζητώντας εκλογές στους φοιτητικούς συλλόγους. Αποδείχθηκε επιτυχές μαζί με τις κινητοποιήσεις.

Έναν τέτοιο τρόπο  δράσης και λειτουργίας των ΦΕΑ τον ανακαλύψαμε στην πράξη: παράνομο οργανωτικό σχήμα, αλλά δημόσια δραστηριότητα που διεκδικεί τη νομιμότητα. Ένα εντελώς πρωτότυπο σχήμα που μπόρεσε ν΄ αναπτύξει μαζικό φοιτητικό κίνημα. Η ΦΕΑ δηλαδή συνεδριάζει παράνομα και με συνωμοτικούς κανόνες. Η Ασφάλεια μαθαίνει ποιοι μιλούν στο αμφιθέατρο, αλλά δεν ξέρει ότι υπάρχει ΦΕΑ Ιατρικής ή ΦΕΑ Νομικής. Άρα είναι παράνομο σχήμα, ενώ η δράση διεκδικεί να κατακτά νομιμότητα. Να επιβάλλει ότι «δικαιούμαστε να μαζευόμαστε στις σχολές, να λέμε ό,τι θέλουμε και να μη μας πιάνει ο ασφαλίτης».

Διαδήλωση φοιτητών για την νόθευση των αποτελεσμάτων στις εκλογές. 

Η πρώτη διαδήλωση. Συλλήψεις

Στις 21 Απριλίου του 1972 είναι η πρώτη διαδήλωση. Ήδη οι ΦΕΑ υπάρχουν μισό χρόνο, και μέσω του Διασχολικού των ΦΕΑ οργανώνουμε με απόλυτα συνωμοτικούς κανόνες την πρώτη διαδήλωση, στα Προπύλαια. Στα κάτω σκαλάκια. Με συνθήματα και τραγούδια. Τα χάνει η Χούντα. Δεν ξέρει πώς να αντιμετωπίσει το μαζικό κίνημα. Από την επομένη, κάθε μέρα και διαδήλωση! Η Ασφάλεια τα έχει χάσει. Ήξερε τον τρόπο να χτυπά τις ολιγάριθμες οργανώσεις: να τους πιάνει, να τους σπάει στο ξύλο και να τους στέλνει στο δικαστήριο …. Έλα όμως που στο προαύλιο της Ιατρικής ή του Πολυτεχνείου ή στο αμφιθέατρο της Νομικής ή στους δρόμους της Αθήνας, ήταν πεντακόσιοι ή και χίλιοι! Τι να πρωτοπιάσει; Κάνει μαζικά ολιγοήμερες συλλήψεις, αλλά δεν ξέρει τι να τους κάνει και τους αφήνει, αφού δεν έβγαζαν οργάνωση, δεν έβγαζαν τίποτα. Με το περίεργο μυαλό τους θεωρούν τον Παναγιώτη Κανελλάκη, τον Νικήτα Λιοναράκη, την Αγγέλα Φωτεινού και εμένα ως πρωτεργάτες και μας κρατούν μήνες. (Εκεί ο Παναγιώτης παίρνει το περίστροφο του φρουρού, ο Νικήτας ερωτεύεται τρελά μέσα στην Ασφάλεια(!) κι εγώ σήμερα κάνω πως ξεχνώ ότι έχουν πεθάνει οι καλύτεροί μου φίλοι). Τελικά μας στέλνουν Κορυδαλλό. Δεν περάσαμε και άσχημα στον Κορυδαλλό. Κάναμε πολλές καλές γνωριμίες με τους άλλους πολιτικούς κρατούμενους και έμαθα πινγκ – πονγκ.

Και πάλι, οι παράνομες οργανώσεις νεολαίας

Μέχρι το καλοκαίρι του 1972 αναπτύσσονται παράνομες πολιτικές οργανώσεις νεολαίας. Ουσιαστικά τι έγινε; Αφού έχει αναπτυχθεί το φοιτητικό κίνημα μ’ αυτή την πορεία, στήνονται οι οργανώσεις με δεδομένο το φοιτητικό κίνημα πια. Εδώ πια έχουμε την Κομμουνιστική Οργάνωση Σπουδαστών του ΚΚΕ Εσωτερικού (ΚΟΣ) και τον Ρήγα του αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήματος, που είναι άλλη γενιά από τον αρχικό Ρήγα των Λαμπράκηδων. Άλλοι άνθρωποι, άλλα βιώματα. Έχουμε την ΚΝΕ και την αντι-ΕΦΕΕ, αλλά και τις άλλες οργανώσεις. Το ΚΚΕ, όπου φτιάχνει ισχυρή ΚΝΕ/ΑΝΤΙ-ΕΦΕΕ, κάνει διάσπαση στις ΦΕΑ. Την κάνει στη Νομική και στη Φιλοσοφική. Δεν την κάνει ούτε στο Πολυτεχνείο, ούτε στην Ιατρική ούτε στην Οδοντιατρική  γιατί δεν είχε τόση δύναμη. Μεγαλύτερη βαρύτητα στις ΦΕΑ έχουν οι Ρηγάδες και οι Κνίτες, εκ των πραγμάτων, γιατί κουβαλούν πίσω τους κάτι μεγαλύτερο  και συγκροτημένο. Αριθμητικά όμως το μεγαλύτερο κομμάτι είναι αυτοί που ξεκίνησαν ανέντακτοι αριστεροί και παραμείναν ανέντακτοι. Είναι όμως αριστεροί. Οι μη αριστεροί είναι πολύ λίγοι. Αυτός που έχει καλύτερες σχέσεις με τους Ανέντακτους είναι ο Ρήγας. Αυτό το νιώθουν κι αυτοί, γιατί δεν τους καπελώνουμε. Συνυπάρχουμε στις ΦΕΑ πάρα πολύ ομαλά.

Οι φοιτητικές εκλογές

Η κινητικότητα από τον Σεπτέμβριο μέχρι τον Νοέμβριο του 1972 αφορά τις φοιτητικές εκλογές. Σε κάθε σχολή κατεβαίνουν δύο ψηφοδέλτια. Το ένα είναι των ΦΕΑ, δηλαδή του φοιτητικού κινήματος και το άλλο της Ασφάλειας. Εννοούμε κανονικά της Ασφάλειας, που έφτιαξε τα δικά της ψηφοδέλτια. Υπήρχαν τα διορισμένα από την Ασφάλεια ΔΣ από την αρχή της δικτατορίας, βάλανε μερικούς ακόμη χαφιέδες (ίσως και έμμισθους) και έφτιαξαν τα ψηφοδέλτια με «νούμερα» και χαφιέδες. Το Σπουδαστικό της Ασφάλειας είχε συνήθως δύο αστυνομικούς ανά σχολή. Μυστικούς. Με πολιτικά. Κάθε σχολή λοιπόν είχε τους μυστικούς της (όλοι τους ξέραμε δηλαδή, τι μυστικοί;). Ο μυστικός είχε από κάτω πέντε – δέκα φοιτητές. Άλλοι τα παίρναν, άλλοι ήταν μαλάκες και «νούμερα», άλλων ο πατέρας τους είχε σχέση με τη Χούντα. Τόσους όμως, όχι παραπάνω …. Είναι, λοιπόν, δύο ψηφοδέλτια σε κάθε σχολή. Φυσικά έγινε οργιώδης νοθεία (το ξέραμε ότι θα κάνουν νοθεία, αλλά την κινητικότητα θέλαμε εμείς). Και η νοθεία ήταν φανερή, όχι στη ζούλα. Στη σχολή μου άλλαξαν την κάλπη με «ντου» της Ασφάλειας! Αυτές ήταν οι «εκλογές», ακολούθησε όμως ένας μήνας δημοσιότητας και κινητοποιήσεων για τις εκλογές στις εφημερίδες. Δηλαδή, πες ότι τυπικά πήραμε τριάντα ψήφους στην τάδε σχολή. Εμφανίζαμε υπογραφές από διακόσιους, ότι ψήφισαν το δικό μας ψηφοδέλτιο! Ή τα πραγματικά ψηφοδέλτια που βρέθηκαν στα καζανάκια της τουαλέτας. Μέσω αυτής της πορείας, είχε μαζικοποιηθεί πια σε ευρύτερη έκταση το φοιτητικό κίνημα. Αριθμητικά αυτό σημαίνει το εξής: Σε κάθε μία από τις σχολές υπάρχει μία ΦΕΑ η οποία αριθμεί πια έως 100 φοιτητές. Δηλαδή πια έχουμε μαζική οργάνωση. Δεν είναι μόνο ΦΕΑ σχολής, είναι και ΦΕΑ έτους και τα λοιπά. Και έχουμε τις συγκεντρώσεις από συγκρότημα σε συγκρότημα σχολών. Το ένα συγκρότημα σχολών είναι Νομική – Φιλοσοφική, το άλλο Ιατρική – Οδοντιατρική, το άλλο είναι το Πολυτεχνείο, το άλλο η ΦΜΣ, καθώς και οι άλλες σχολές. Από μία πεντακοσάρα το καθένα ας πούμε, που μαζεύονταν στο αμφιθέατρο ή το προαύλιο. Άρα μιλάμε για 2.000 – 3.000 ανθρώπους, εκ των οποίων οι 1.000 που είναι στις ΦΕΑ (και τα ονόματά τους έχουν δημοσιευτεί) συμμετέχουν οργανωμένα και οι άλλοι έρχονται στις σχεδόν καθημερινές συγκεντρώσεις. Αυτό είναι το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα μέχρι τότε. Πολιτική του «Δημοκρατία στα πανεπιστήμια» με φόντο το «Δημοκρατία στην Ελλάδα».

Οι στρατεύσεις των φοιτητών και η κατάληψη της Νομικής

Τον Φεβρουάριο του 1973 η Χούντα κάνει τις στρατεύσεις φοιτητών. Ήταν αρκετά έξυπνη ενέργεια. Στρατεύει εκατό περίπου φοιτητές, με ό,τι έφτανε στ’ αυτί της. δηλαδή, πήρε τα ψηφοδέλτια και είδε ποιοι ήταν υποψήφιοι στις εκλογές, είχε από τους ασφαλίτες ποιοι μιλούσαν στις συγκεντρώσεις, είχε από τον τάδε χαφιεδάκο ότι «ο τάδε είναι». Στρατεύει 100, όπου οι περισσότεροι από αυτούς ήταν από τους πρωταγωνιστές στη σχολή τους. Χοντρά πήρε από κάθε σχολή δέκα φοιτητές. Άρα ήταν τσάκισμα αυτή η ιστορία. Από εκείνη την περίοδο οι ΦΕΑ, που είχαν παράνομο οργανωτικό σχήμα, αποκτούν και «νόμιμη» έκφραση: εκλέγονται Επιτροπές από τις δημόσιες Γενικές Συνελεύσεις των Σχολών.

Απάντηση στις στρατεύσεις είναι η κατάληψη της Νομικής. Η κατάληψη γίνεται σε συνεννόηση Ρήγα και αντι-ΕΦΕΕ, αλλά και της ΕΚΙΝ (με πρόεδρο τον Παναγιώτη Κανελλάκη), που ήταν κοινός τόπος, αφού έχει διασπαστεί η ΦΕΑ Νομικής. Στην κατάληψη της Νομικής το «Δημοκρατία στην Ελλάδα» που μέχρι τότε ήταν στο φόντο έρχεται πια σε πρώτο πλάνο και το αίτημα είναι «Κάτω η Χούντα». Είναι κορύφωση η Νομική, γιατί δεν παίζεται πια μόνο στα πανεπιστήμια η ιστορία. Παίζεται στην πόλη. Μαζεύονται οι Αθηναίοι, περνούν από κει, βλέπουν. Αυτή είναι η Νομική.

Μετά μπαίνουμε σε μια φυσιολογική «κοιλιά» πηγαίνοντας προς καλοκαίρι (δεν υπάρχει φοιτητικό κίνημα το καλοκαίρι).

Η “Νύχτα του αγίου Βαρθολομαίου”. Συλλήψεις από την ΕΣΑ

Έχει ήδη προχωρήσει η πορεία φιλελευθεροποίησης της Χούντας. Ηλιθιωδώς νομίζαμε (κι εγώ προσωπικά) ότι καλοκαίρι και με φιλελευθεροποίηση δεν θα είχαμε συλλήψεις. Η Χούντα όμως ήθελε πριν προχωρήσει στη φιλελευθεροποίηση να διαλύσει τις παράνομες πολιτικές οργανώσεις. Κι εκεί γίνεται το μεγάλο κτύπημα στο φοιτητικό κίνημα, αυτή τη φορά από την ΕΣΑ. Η λεγόμενη «Νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου», 8 Μάϊου. Τώρα πώς έτυχε κι εμένα με πιάσανε 8 Μάϊου το 1972 και με πήγαν τότε στην Ασφάλεια και στον Κορυδαλλό, έτυχε και την επόμενη χρονιά το 1973 να με πιάσουν ξημερώνοντας 8 Μάϊου. Την ίδια μέρα… Η ΕΣΑ θέλει να διαλύσει τις οργανώσεις. Ε, κι εκεί είναι υπό άλλους όρους πια. Η ΕΣΑ δεν έχει καμία σχέση με την Ασφάλεια και τον Κορυδαλλό την προηγούμενη χρονιά, η ΕΣΑ είναι βαρύ πράγμα. Οι συνθήκες στην ΕΣΑ ήταν συνθήκες σφαγείου. Κι εκεί μείναμε τρεισήμισι μήνες (πάλι μαζί με τον Νικήτα και τον Παναγιώτη). Βγήκαμε με την αμνηστία των πολιτικών κρατουμένων στο δημοψήφισμα, όπως και όλοι οι πολιτικοί κρατούμενοι, για να πάμε όμως κάποιοι όχι στα σπίτια μας, αλλά στον στρατό. Με πήγαν από το ΕΑΤ/ΕΣΑ στον στρατό.

Αυτή η φουρνιά στρατευμένων μετά την ΕΣΑ ήταν περισσότερο στρατεύσεις οργανώσεων – Ρήγας και ΚΝΕ….

Η εξέγερση του Πολυτεχνείου

Όλοι οι στρατευθέντες γυρνάμε στο Πολυτεχνείο, όπου υπάρχει αυθόρμητη κατάληψη (και όχι σχεδιασμένη όπως της Νομικής).

Το φοιτητικό αντιδικτατορικό κίνημα, με την κατάληψη της Νομικής και κυρίως την Εξέγερση του Πολυτεχνείου, αποτέλεσε τον κύριο πολιτικό αντίπαλο του δικτατορικού καθεστώτος.

Νιώθω πως είναι μίζερο να προσπαθήσω να περιγράψω έπειτα από πενήντα χρόνια τις μέρες του Νοέμβρη του ’73. Οι εξεγέρσεις, όπως και οι εκρήξεις των ηφαιστείων, είναι σύντομες και  πυρακτωμένες. Καίνε τη γλώσσα. Να, όπως θα ήταν δύσκολο να περιγράψω με λόγια την ερωτική πράξη ή το ηλεκτροσόκ των βασανιστηρίων.

Οι μαγικές στιγμές είναι σπάνιες και ποτέ δεν είναι οι ίδιες. Οι μαγικές στιγμές στην πολιτική είναι σχεδόν αδύνατες. Η πιθανότητα να εκφράσει η «άγρια νεολαία», και μάλιστα με εξέγερση, έναν ολόκληρο λαό είναι μηδαμινή. Και όμως συνέβη. Δώσαμε τη μάχη μόνο με τις αξίες και τη ψυχή μας.

Στόχος μας η ανατροπή της δικτατορίας. Η εγκαθίδρυση δημοκρατίας και εθνικής ανεξαρτησίας. Η χούντα μας αντιμετώπισε με τα τανκς.

Δεν ήταν κάποια γενιά στο Πολυτεχνείο. Η γενιά μας είχε άλλα ενδιαφέροντα: ποδόσφαιρο, χαβαλές, Κόκκοτας, πολιτική σιωπή. Ήμασταν λίγοι. Μερικές χιλιάδες νέοι σε μια πόλη 3.000.000 κατοίκων. Αριστεροί. Κάθε είδους, αλλά αριστεροί. Με ολοκληρωτική απουσία του παραδοσιακού πολιτικού κόσμου. Με τη συμπάθεια (τελικά) όλου του ελληνικού λαού, αλλά χωρίς τον λαό. Η μυθοποίηση θα γίνει αργότερα, στη Μεταπολίτευση. Ήμασταν λίγοι. Ταυτόχρονα θαρραλέοι και φοβισμένοι. Ευτυχώς, τελικά, όχι ρεαλιστές. Σχεδόν τρελοί. Με το γκάζι στο τέρμα και χωρίς χώρο για να φρενάρουμε.