MESUDE ERŞAN
@mesudersan
[email protected]
Türkiye tütünle mücadele için Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi’ni imzalasa da endüstriye teşvik vermeye devam ediyor. Ocak 2019 ile Ağustos 2022 arasında, tütün endüstrisinden toplam 53 firmaya farklı teşvikler verildi. Sağlığı bozduğu ve ölümlere yol açtığı kesin tütün ve ürünlerinin üretimi için devlet eliyle kaynak sağlandı.
Tütün ve ürünleri bağımlılığı ve sonuçları ciddi halk sağlığı sorunları arasında yer alıyor. Tütün ve ürünleri, her yıl dünyada 8 milyon, Türkiye’de yaklaşık 100 bin insanın ölümüne yol açıyor. Sadece sigarada zehirli, tahriş edici, kanser yapıcı ya da kanserin ortaya çıkmasını kolaylaştırıcı 7 binden fazla kimyasal madde bulunuyor. Bunlardan en az 81’inin doğrudan kansere neden olduğu çoktan kanıtlandı. Erkeklerde tüm kansere bağlı ölümlerin yüzde 35’inin, kadınlarda ise yüzde 15’inin nedeni sigara.
Tütün ürünlerinden korunabilmek için eldeki tek hukuksal metin, Dünya Sağlık Örgütü’nün (DSÖ) Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi (TKÇS). Türkiye bu sözleşmeyi ilk imzalayan ülkelerden biri. 2004’te imzaladı, aynı yıl da TBMM’den geçirdi. TEKEL 2008’de kapatıldı, Tütün Fonu ise 2010’da sonlandırıldı.
TKÇS çok önemli ve uluslararası yasa niteliğinde bir sözleşme. Tütün arzı ve talebini azaltmak için ülkelere yol gösteriyor. Tütüne bağlı hastalıklardan korunma ve sağlığı geliştirme bakımından hayati önemi var. Tütün kullanımıyla mücadelenin başarısı için ülkelerin tüm devlet kurumlarının da görevlerini yerine getirmesi, bu alanda çalışan yapılarla birlikte hareket etmesi gerekiyor. Ancak Türkiye, endüstri lobisinin de etkisiyle bu heyecanı ve kararlılığını sürdürmedi. Sigarayla ilgili tüm düzenlemelere uyumu ve denetimi gevşetti. Neredeyse tamamen bıraktı!
Sigara paketi sergileme yetmiyor!
Tütünle mücadelede, kullanıcıların elinden, cebinden sigara paketlerini alıp “Bırak, içme” demek ve Beştepe’de bunları sergilemek yetmiyor. Etkili, esaslı ve samimi önlemleri almak ve mevcutları uygulamak da gerekiyor.
Hem insana hem de çevre kirliliği nedeniyle dünyaya büyük zarar veren, ölümleri, hastalıkları ve tedavi maliyetlerini ciddi oranlarda artıran sigarayı üreten endüstrinin hala teşvik edilmesi akıl dışı. Bu halk sağlığının değil, tütün endüstrisinin çıkarlarından yana tavır almak anlamına geliyor.
Sağlığı Evet Derneği ile Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı öğretim üyeleri Tanzer Gezer, Dr. Osman Elbek, Dr. Pınar Bostan, Dr. Banu Salepçi, Dr. Pınar Ay, Dr. Murat Ceyhan, Dr. Füsun Yıldız ve Dr. Elif Dağlı’nın yaptığı ‘Türkiye’de Tütün Endüstrisine ve Yan Endüstrilerine Düzenlenen Yatırım Teşvikleri: Ocak 2019- Ağustos 2022‘ başlıklı araştırma, Türkiye’nin TKÇS’den ne kadar uzaklaştığını ortaya koydu.
Yatırıma teşvik bağımlılıkla mücadeleye aykırı
Araştırmacılar, tütün endüstrisi ve yan endüstrisine verilen yatırım teşviklerinin tütün ürünlerini ‘olumladığı‘ ve tütün kontrolünü zedelediğini söyledi: “Yeni tesis kurma, mevcut tesislerini yenileme, kapasitesini büyütme ve modernizasyon konularında yatırım teşviki verilmesi TKÇS’ye aykırı.”
Yine TKÇS’ye göre, tütün ürünlerinden elde edilen KDV ve ÖTV gelirlerinin bir kısmının ‘halk sağlığı‘ ve ‘tütün kontrolü‘ çalışmalarına ayrılması gerekiyor. Vergi gelirlerinin yatırım teşviki olarak endüstriye aktarılmasının bağımlılıkla mücadele karşıtı bir politika. Araştırmacılar şu uyarıları yaptı: “Endüstrinin teşvikle üretimini, arzını arttırması da sözleşmeye aykırı. Endüstriye yatırım teşviki uygulaması kaldırılmalı. Aksine, tütün ürünleri arzının azaltılması için kapsamlı planlama yapılmalı, hukuki tedbirler alınmalı, yaptırımlar getirilmesi ve uygulanmalı. Tütün üreticileri başka üretimlere teşvik edilmemeli. Tütün vergilendirilmesinde, periyodik olarak enflasyondan az olmayacak şekilde uygulamanın endüstri lehine esnetilmemesi önemli.”
52’si yerli, biri yabancı
Çalışmada, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı’nın verileri incelendi. Bakanlık Ocak 2019 ile Ağustos 2022 arasında, teşvik belgelerinde bulunan sabit yatırım, istihdam verileri değerlendirmeye alındı. Buna göre 2019’da 13, 2020’de 15, 2021’de 17, 2022’deyse sekiz tütün endüstrisi ve yan endüstrisi teşvik aldı. Bu firmaların 36’sının ünvanında tütün ve/veya tütün ürünleri imalatı, ithalatı, pazarlaması ile iştigal ettikleri veya tütün yan endüstrisi olarak anıldıkları görüldü. Tütün ve tütün ürünleri imalatı, tütün kullanımıyla ilgili sarf malzemesi, tütün ürünü imalatında ve paketlemesinde kullanılan makine ve yedek parça imalatı ile ilgili yatırım yapan ve bunlar için teşvik alan diğer 17 firmanın unvanlarında ise ‘tütün ve tütün ürünleri‘ vb. ibare bulunmuyor. Firmaların 52’si yerli, biriyse yabancı.
Teşvik üstüne, teşvik
Çalışma, söz konusu bütün firmalara KDV istisnası uygulandığını ortaya koydu. 42 firmaya birden fazla destek unsuru sunuldu. 17’sine faiz desteği, 31’ine vergi indirimi, 31’ine yatırıma katkı, 31’ine sigorta primi işveren hissesi, yedisine gelir vergisi stopajı desteği, yedisine sigorta primi desteği, 31’ine gümrük vergisi muafiyeti, birine yatırım yeri tahsisi verildi.
31 firmaya uygulanan vergi indirimi oranı yüzde 50-90 arasında değişiyor. 31 firma için bakanlık yüzde 15-65 arasında değişen oranlarda yatırıma katkı sağladı. 31 firmanın yatırımla sağladığı ilave istihdam için ödemesi gereken sigorta primi işveren hissesinin asgari ücrete denk gelen kısmı 2-12 yıl arasında bakanlık tarafından karşılanacağı, yedi firmadan 10 yıl boyunca gelir vergisi stopajı alınmayacağı, yedi firmaya 10 yıl boyunca bakanlık tarafından sigorta primi desteği verildiği görüldü.
Yatırımların cinsine gelince, 39 firmaya komple yeni yatırım, 9’una tevsi (genişletme), 4’üne modernizasyon, birine tevsi, nakil için teşvik verilmiş.
Kapasite artırımı yaptılar
Yine çalışmada, yatırım teşvikleriyle sağlanan kapasite artışlarına bakıldı. Tütün ürünü üretimindeki artışa bakıldığında, nargilelik tütün mamulü üretimi kapasitesi yılda iki milyon 722 bin 600 kg artırıldı. Sarmalık kıyılmış tütün mamullerinin kapasitesi yılda bir milyon 497 bin kg artırıldı. Yarı mamül yaprak tütün kapasitesiyse yılda 950 bin kg. artırıldı. Tütün ürünleri imalatı kapasitesi ise yine yılda bir milyon 575 bin kg. artırıldı. Ayrıca firmalar teşviklerle sigara filtresi, makaron, marpuç, sipsi, nargile takımı üretimi, kesilmemiş sigara kağıdı üretimi, aromatik bitki işleme kurutma saklama makinesi, mangal ve nargile kömürü üretimi kapasitelerini de artırdı.
Yatırımlar toplam 16 konu başlığı altında toplanıyor. Firmalardan 13’ünün tütün ürünleri imalatı, 17’sinin diğer kağıt ve mukavva ürünleri imalatı, üçünün içecek ve tütün makineleri imalatı, üçünün başka yerde sınıflandırılmamış diğer imalat, ikisinin kimyasal maddelerin imalatı (kimyasal gübre ve azotlu bileşikler hariç), ikisinin plastikler ürünler imalatı, ikisinin diğer genel amaçlı makinelerin imalatı, ikisinin hizmetler ve ambalajlama, ikisinin elektrik üretimi, iletimi ve dağıtımı, diğerlerinin silah ve mühimmat imalatı, tarım ve orman makineleri imalatı vs.
Aynı belgede hem tütünle hem de savaş silahlarıyla ilgili teşvik
Araştırmada, yatırım konularına da bakıldı. Aynı teşvik belgesinde birden fazla konuda teşvik verildiği görüldü. Böyle durumlarda, tütün ürünleri imalatı dışındaki yatırıma göre tasnif yapılmış. Örneğin aynı belgede firmanın hem savaş silahları ve diğer mühimmatlar için aksam ve parçalar 825 bin yıl/kg, hem de tütün geri dönüşüm sistemi 66 adet, tütün makinaları yedek parçaları 343 bin 980 kg/yıl için teşvik aldığı görüldü. Ancak belgede yatırım konusu olarak silah ve mühimmat imalatı yazdığı tespit edildi.
Ayrıca tütün yan endüstrisi yatırımlarının tütün ürünleri imalatı olarak tasnif edilmediği görüldü. Örneğin, sigara kağıdı imalatı, tütün ürünleri imalatı olarak değil, diğer kağıt ve mukavva ürünleri imalatı olarak anılıyor. Yatırımların cinsine gelince, 39 firmaya komple yeni yatırım, 9’una tevsi (genişletme), 4’üne modernizasyon, birine tevsi, nakil için teşvik verilmiş.
Apsny News
